Ρήγας Βελεστινλής: Η Εποχή των Επαναστάσεων μέσα από τα διακείμενα των διαφωτιστών και την πρόσληψή τους.
Με αφορμή τη συζήτηση του Βαγγέλη Καραμανωλάκη με τον Δημήτρη Ψαρρά

Η συζήτηση του Βαγγέλη Καραμανωλάκη με τον Δημήτρη Ψαρρά στο πλαίσιο της εκπομπής «Στο Κόκκινο»,^[1] με τίτλο «Ο Ρήγας Βελεστινλής στον κόσμο των επαναστάσεων» στις 07 Μαρτίου 2021, με αφορμή το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά Πως συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές^[2] ήταν ίσως μία από τις πιο ενδιαφέρουσες συνομιλίες για τον νεοελληνικό διαφωτισμό κατά το επετειακό έτος. Και αυτό, διότι από τη συζήτηση δεν έλειψαν τα φιλολογικά και γραμματειακά ζητήματα αναφορικά με τις πηγές και τις επιρροές του Ρήγα, αλλά η θεματική δεν περιορίστηκε σε αυτά. Η αναγωγή της πρόσληψης τόσο των κειμένων όσο και ευρύτερης της μορφής του Ρήγα στο σήμερα αποτέλεσε κεντρικό θεματικό άξονα της εκπομπής και έγειρε κρίσιμους προβληματισμούς για την πρόσληψη της Ελληνικής Επανάστασης σήμερα, επί ευκαιρίας των εορτασμών των διακοσίων χρόνων.
Ο Ρήγας Βελεστινλής έλαβε τα διαφωτιστικά ερεθίσματα από τον Βολταίρο, τον Νταλαμπέρ και πολλούς άλλους διαφωτιστές και μετέφερε υπό το προσωπικού του πρίσμα τις ιδέες στον ελληνικό λαό.
Σημαντικό μέρος του έργου του Ρήγα αποτελούν οι μεταφράσεις των διαφωτιστικών κειμένων. Η μετάφραση δεν είναι απαραίτητα παθητική διαδικασία. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Δημήτρης Ψαρράς είναι καίριας σημασίας να αναλογιστούμε τις επιλογές του Ρήγα ως προς τα κείμενα που μεταφράζει. Σύμφωνα με τον Ψαρρά, ο Ρήγας «επεμβαίνει» στα κείμενα, συνδιαλέγεται με τους συγγραφείς και αποδίδει με τον προσωπικού του τρόπο τις ιδέες που θεωρεί πως πρέπει να γνωστοποιηθούν στον ελληνικό λαό. Είναι εύλογο, λοιπόν, να αναλογιστούμε το ευρύ πεδίο που ανοίγει για τη μελέτη της Εποχής των Επαναστάσεων, εάν αυτή γίνει αξιοποιώντας τα θεωρητικά εργαλεία της λογοτεχνικής διακειμενικότητας, της σύνδεσης διαφορετικών πολιτισμών μέσα από τη γραμματεία και τη γραμματολογία τους.^[3]

Η συνεισφορά του Ρήγα στην ελληνική γραμματεία ανταποκρίνεται στο μοτίβο και των υπόλοιπων Ελλήνων διαφωτιστών. Αξίζει να θυμηθούμε τις επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή στη Σμύρνη: ο Κοραής μεταδίδει τις εξελίξεις της γαλλικής επανάστασης από το Παρίσι σχεδόν δημοσιογραφικά, φροντίζοντας πάντα να εμβολεί τα γραμματειακά και γραμματολογικά του ερεθίσματα και να γνέφει καταφατικά στον ελληνικό λαό πώς έχει και ο ίδιος τη δύναμη να πράξει ανάλογα. Όπως επισημαίνουν οι δύο συνομιλητές, τόσο ο Κοραής όσο και ο Ρήγας αποτέλεσαν πρόσωπα πολλών, διαφορετικών και αντιφατικών ερμηνειών κατά καιρούς. Υπογραμμίζοντας την εναντίωση της Εκκλησίας στα κείμενα και τις επαναστατικές ιδέες του Ρήγα, ο Δημήτρης Ψαρράς μεταβαίνει στο σήμερα και στοχάζεται τους λόγους για τους οποίους ο διαφωτιστής γίνεται δύσκολα αποδεκτός από τη συντηρητική ιδεολογία. Το όραμα του Ρήγα προσέβλεπε σε έναν ολιστικό αγώνα ενάντια του πολιτικού καθεστώτος. Ο Ρήγας μιλούσε για την ενότητα του λαού, μια ενότητα που θα υπερέβαινε τις διαφορές θρησκείας και εθνικότητας. Αξίζει, σε αυτό το σημείο, να μεταφέρουμε λίγα χωρία από το Σύνταγμα (1797), στα οποία διαφαίνεται το όραμα του Ρήγα Βελεστινλή: «Οι ΄Ελληνες…δέχονται όλους τους αδικημένους ξένους και όλους τους εξωρισμένους από την πατρίδα των δι’ αιτίαν της Ελευθερίας» (άρθρο 120). Αντίθετα, η εναντίωση των Ελλήνων κατά τον Ρήγα είναι απαραίτητη απέναντι στις τυραννικές πολιτικές ηγεσίες: «Οι ΄Ελληνες… απαρνούνται και δεν δίδουν υποδοχήν και περιποίησιν εις τους Τυράννους» (άρθρο 120). Ο Δημήτρης Ψαρράς επισημαίνει πώς η έκκληση του Ρήγα για επανάσταση απευθυνόταν τόσο σε Έλληνες όσο και σε Τούρκους, με σκοπό την ανατροπή του σουλτάνου.

Το ανθρωπιστικό όραμα του Ρήγα Βελεστινλή επανέρχεται μέσα από το επετειακό έτος και καλεί για νέες αναγνώσεις των έργων του Έλληνα διαφωτιστή. Έτσι, η μεστή συζήτηση που ακούσαμε μέσω της εκπομπής Στο Κόκκινο αποτελεί εξαιρετικό ερέθισμα για την εκκίνηση σύγχρονων προσεγγίσεων και αναστοχασμών.

Άννα Παληκίδου, Υποψήφια Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας ΔΠΘ

[1] Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Δημήτρης Ψαρράς, «Ο Ρήγας Βελεστινλής στον κόσμο των επαναστάσεων», Στο Κόκκινο, 07 Μαρτίου 2021. Ανάκτηση από: https://soundcloud.com/aski-6/732021a

[2] Δημήτρης Ψαρράς, Πως συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές, Πόλις, Αθήνα 2020

[3] Gérard Genette, Παλίμψηστα. Η λογοτεχνία δευτέρου βαθμού, μετάφραση: Βασίλης Πατσογιάννης, Επιμέλεια Μαρία Στεφανοπούλου – Λίζυ Τσιριμώκου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2018