Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ως διαχρονική θεματολογία στην νεοελληνική γραμματολογία: Από τον Διονύσιο Σολωμό στην πρώτη μεταπολεμική γενιά

Η Επανάσταση του 1821 και η επιρροή της στη νεοελληνική γραμματολογία αποτέλεσαν μία θεματική που ερευνήθηκε κατά τις εορταστικές εκδόσεις, τα άρθρα και τις ραδιοφωνικές εκπομπές με αφορμή τη διακοσιετηρίδα. Τα ποιήματα των εθνικών μας ποιητών ξαναδιαβάστηκαν και συζητήθηκαν, ενώ εκδόθηκαν θεματικές ανθολογίες με ποιήματα για την Επανάσταση του 1821. ^[1] Η επέτειος αποτέλεσε αφορμή να επανεξετάσουμε τη λογοτεχνία που παρήγαγε η εποχή, από τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο, μέχρι και τα δημοτικά και κλέφτικα τραγούδια, για τα οποία έγιναν πολύ αξιόλογες επί μέρους μελέτες και ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Παράλληλα, όμως, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μία έκδοση-ανθολογία ποιημάτων του Οδυσσέα Ελύτη από τις εκδόσεις Ίκαρος, η οποία επιμελήθηκε και συντέθηκε από την ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου. Με αφορμή την επέτειο των διακοσίων ετών από την Επανάσταση, μία έκδοση με ποιήματα του -ετεροχρονισμένου με το ιστορικό γεγονός- Ελύτη για την ελληνικότητα αποτέλεσε σημαντική εορταστική δράση. Ποια είναι λοιπόν η σχέση της Επανάστασης με τη λογοτεχνία που τη διαδέχθηκε και σε ποιες άλλες χρονικές περιόδους μπορούμε να εντοπίσουμε κείμενα για την απελευθέρωση της Ελλάδας και τα στοιχεία της ελληνικότητας;

Σε συνέντευξή της στην Κατερίνα Ι. Ανέστη, η Ιουλίτα Ηλιοπούλου αναφέρει πως η επέτειος των διακοσίων χρόνων αποτέλεσε έναυσμα για την ανθολόγηση της έκδοσης, και πώς η ανασκόπηση της ιστορίας του ελληνικού κράτους την οδήγησε στα ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη. Η σκέψη της Ιουλίτας Ηλιοπούλου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον· αρκεί να σκεφτούμε πως ο εορτασμός της Επανάστασης του 1821 σηματοδότησε μία περίοδο περισυλλογής για τα στοιχεία της ελληνικότητας, όπως διαμορφώθηκαν τα τελευταία διακόσια χρόνια. Στην πραγματικότητα, η επέτειος δεν αφορά μόνο την έναρξη της Επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το ότι στα πρωτόλεια των μεταπολεμικών ποιητών μας απαντώνται αναφορές σε κλέφτικα τραγούδια και γενικότερα στην εξέγερση του ελληνικού λαού το 1821. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, είναι το πρώτο έργο που εξέδωσε ο μεταπολεμικός ποιητής Μιχάλης Κατσαρός, με το όνομα Μεσολόγγι το 1949. Ο αριστερός ποιητής, εμπνευσμένος από την ελληνική επανάσταση και τα κείμενα του Διονύσιου Σολωμού και του Κωστή Παλαμά, συνθέτει ένα εκτενές ποίημα το οποίο συνδέει την Επανάσταση του 1821 με τον Ελληνικό Εμφύλιο και τους αγώνες της Αριστεράς. Στο έργο του, ο Μιχάλης Κατσαρός περιγράφει τους νεκρούς της Επανάστασης να αναδύονται μέσα από τα θαλασσινά νερά του Μεσολογγίου, να εγείρονται από τη γη και να κατεβαίνουν από τον ουρανό, προκειμένου να ενωθούν με τους σύγχρονούς του αγωνιστές για να επιτύχουν την κατάκτηση της πραγματικής ελευθερίας. Άλλωστε, ο ποιητής συνέθεσε το Μεσολόγγι βρισκόμενος στην ομώνυμη πόλη, έχοντας αποσυρθεί προσωρινά για να συγγράψει.

Το Μεσολόγγι θεωρείται μείζον έργο του μεγάλου μεταπολεμικού ποιητή μας. Η διεπαναστατική θεματική εκτείνεται σε ένα ολόκληρο έργο, και δεν περιορίζεται σε αναφορές ή σε μεμονωμένα ποιήματα. Αξίζει, λοιπόν, να προβληματιστούμε για τον ρόλο τον εορτασμών των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821, καθώς προεκτείνονται σε ουσιώδη μέρη της νεοελληνικής γραμματολογικής διαχρονίας. Αυτό αποδεικνύεται, εξάλλου, από την επιλογή της Ιουλίτας Ηλιοπούλου να συνθέσει μία ανθολογία του μεταγενέστερου Οδυσσέα Ελύτη με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση.

Αξίζει να αναφερθεί πως ο αναστοχασμός για τον ρόλο της Επανάστασης του 1821 στην ποίησή μας δεν ξεκίνησε με τη μεγάλη εθνική επέτειο. Ο Παντελής Μπουκάλας, σε άρθρο του στην Καθημερινή,  αναφέρεται στις ανθολογίες που δημιουργήθηκαν αποκλειστικά με κείμενα για την Ελληνική Επανάσταση, από τον Ηλία Γκρη το 2011 και τον Κώστα Σταμάτη το 2020. Καταλήγει δε στους μοναδικούς ποιητές που δεν έχουν μιλήσει για την Επανάσταση του 1821 στην ποίησή τους, ανάμεσά τους και ο μεταπολεμικός ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, ομότεχνος του Μιχάλη Κατσαρού. Ίσως, λοιπόν, ένα βασικό ερώτημα που προκύπτει αφορά τους λόγους για τους οποίους ένας καλλιτέχνης αποφασίζει να γράψει για το ’21. Και, κατ’ επέκταση, τι θα μπορούσε να τον αποτρέπει.

Άννα Παληκίδου, Υποψήφια Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας ΔΠΘ

[1] Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης: δημοτικό τραγούδι – Νεοέλληνες ποιητές από τον Σολωμό και τον Κάλβο μέχρι σήμερα, Εκδόσεις Πατάκη