Φιλελληνισμός και νέες οπτικές (β’ μέρος): Φιλελληνισμός, αρχαιολατρία και εθνική ταυτότητα

Στο προηγούμενο μέρος αναφέρθηκαν κάποιες νέες οπτικές της ρητορικής του φιλελληνισμού, οι οποίες συνδέονταν με τις αξίες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης αλλά και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, τουλάχιστον όπως τον έβλεπαν οι δυτικοί Ευρωπαίοι. Επιπλέον, αναδείχθηκε η επιβαρυμένη εικόνα των σύγχρονων Ελλήνων σε σχέση με την εξιδανικευμένη πρόσληψη της αρχαίας Ελλάδας στο δυτικοευρωπαϊκό φαντασιακό. Εδώ, στο δεύτερο μέρος, θα αναλυθεί λίγο πιο διεξοδικά το ζήτημα της αρχαιολατρίας, της εντατικής ενασχόλησης δηλαδή των Ευρωπαίων με την ελληνική αρχαιότητα, αναφορικά με τον αντίκτυπο που είχε τόσο στην εικόνα των σύγχρονων Ελλήνων όσο και στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους. Άλλωστε, όπως είχε υπονοήσει σε μία συνέντευξή της η ελληνίστρια και κάτοχος της έδρας Κοραή στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του King’s College London, η Gonda Van Steen, και μόνο η ύπαρξη του προσδιορισμού «σύγχρονος» ή «νέος» δίπλα από τη λέξη Έλληνας, καταδεικνύει τη σχέση εξάρτησης αλλά και την υποβόσκουσα σύγκριση με το αρχαίο παρελθόν.^[1] Έτσι, η αρχαιότητα κανονικοποιείται εις βάρος της σύγχρονης πραγματικότητας.

Με αυτή την οπτική, του αρχαιολατρικού φιλελληνισμού, ασχολείται, μαζί με τον Rafael Greenberg, ο Γιάννης Χαμηλάκης, καθηγητής αρχαιολογίας και σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού του Πανεπιστημίου Brown, στο νέο του βιβλίο: Archaeology, Nation and Race, Confronting the Past, Decolonizing the Future in Greece and Israel. ^[2] Το εν λόγω βιβλίο αποτέλεσε και το αντικείμενο ομιλίας που πραγματοποιήθηκε από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών στην Αθήνα τον Μάρτη του 2021, όπου οι συγγραφείς παρουσίασαν τους βασικούς θεματικούς του άξονες. Σύμφωνα με τον Γιάννη Χαμηλάκη, η ενασχόληση των δυτικοευρωπαίων με την ελληνική αρχαιότητα ήταν διαστρεβλωμένη μέσα από το πρίσμα της θέασής της ως σημείου απαρχής του δυτικού πολιτισμού. Ωστόσο, κατά τον ίδιο, αυτή η εκδοχή της ελληνικής αρχαιότητας, όπως προκύπτει από την αρχαιολογία και τις κλασικές σπουδές, ήταν τοποθετημένη εκτός του κοινωνικοπολιτικού και του γεωγραφικού πλαισίου της εποχής της, ως μία πραγματικότητα της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την απόπειρα «λεύκανσης» της ελληνικής αρχαιότητας από τους δυτικούς μελετητές της, ώστε να μπορέσει να εκπληρώσει τον σκοπό της ως το «σημείο μηδέν» του δυτικού πολιτισμού. Φυσικά μία επιπρόσθετη συνέπεια ήταν η ταυτόχρονη θέαση των σύγχρονων Ελλήνων ως βαρβάρων, οι οποίοι, όπως παρατήρησαν οι δυτικοί ταξιδιώτες, δεν γνώριζαν και δεν εκτιμούσαν το αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Μία ακόμη συνέπεια ήταν η επιρροή της αρχαιολατρίας στους ίδιους τους Έλληνες, οι οποίοι υιοθετώντας τη την ενσωμάτωσαν στην έννοια της ελληνικότητας.^[3] Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της στάσης, ίσως αποτελεί το γλωσσικό ζήτημα στο νεοελληνικό κράτος. Το γλωσσικό ξεκίνησε ως αντίδραση στις συγκρίσεις λογίων του εξωτερικού μεταξύ της «ανώτερης» αρχαιοελληνικής γλώσσας με την «κατώτερη» λόγω «βαρβαρικών» προσμίξεων νεότερη ομιλούμενη γλώσσα, σε σημείο να αμφισβητηθεί η «ελληνικότητα» της δεύτερης. Έτσι, το γλωσσικό ζήτημα εξελίχθηκε σε διαμάχη που οδήγησε στη δημιουργία της καθαρεύουσας. ^[4] Σε κάθε περίπτωση, ο Χαμηλάκης υπογραμμίζει ότι, αυτός ο κρυπτοαποικισμός που εκδηλώθηκε μέσα από την επιβολή των δυτικών προτύπων, δεν περιορίστηκε μόνο στο ζήτημα της υιοθέτησης της «αρχαιολογοποίησης» της ελληνικής εθνικής ταυτότητας αλλά διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πορεία του ελληνικού κράτους εν γένει, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη Μεγάλη Ιδέα. ^[5]

Τις ξένες καταβολές της Μεγάλης Ιδέας αναλύει στην ομιλία της στα ΑΣΚΙ, η Μαριλίζα Μητσού, διευθύντρια της Ανωτάτης Σχολής Κοινωνικών Επιστημών στο Παρίσι. Χωρίς να αναιρεί τη σημαντική συμβολή του Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος θεωρείται παραδοσιακά ως ο εμπνευστής της Μεγάλης Ιδέας, η Μητσού καταδεικνύει πως η βαυαρική Αυλή του Όθωνα, αλλά και Βαυαροί λόγιοι όπως ο Θείρσιος, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή της. Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται πως το όραμα για μία «αναγεννημένη» Ελλάδα, η οποία θα κατείχε τα γεωγραφικά όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με βάση την Κωνσταντινούπολη και που στόχος της θα ήταν τόσο να «φωτίσει» την Ασία αλλά και να απελευθερώσει τους υπόδουλους Έλληνες, το συμμερίζονταν ο βασιλιάς Όθωνας, ο πατέρας του (Λουδοβίκος Α’ της Βαυαρίας), ο αντιβασιλέας Georg Ludwig von Maurer, ο ελληνιστής λόγιος Friedrich Thiersch (Θείρσιος) και ο Ιωάννης Κωλέττης. Όπως φαίνεται μέσα από κείμενά τους αντιλαμβάνονταν όλοι με τους ίδιους όρους τόσο τα χαρακτηριστικά όσο και τον ρόλο που θα διαδραμάτιζε το ελληνικό κράτος: ρόλο φορέα της αρχαιοελληνικής παιδείας και του Διαφωτισμού στην «Ανατολή», με τον χριστιανικό χαρακτήρα και τα γεωγραφικά όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όπως άλλωστε τονίζει και η ίδια, «ένα αφήγημα που το θεωρούμε ατόφια εθνικό ενέχει ή εμπλέκεται με στοιχεία ξενικά, δάνεια, γιατί οι ιδέες πάντα κυκλοφορούσαν από χώρα σε χώρα, από γλώσσα σε γλώσσα, με τους ανθρώπους, τα βιβλία, τους θεσμούς, τα αντικείμενα, και γιατί δεν υπήρξαν ποτέ εθνικά σύνορα που να αποκλείουν ολότελα έναν πολιτισμό από τους άλλους». Έτσι, είτε μιλάμε για πολιτισμική επιβολή αποικιακού τύπου, όπως ο Χαμηλάκης, είτε για ιδέες που κυκλοφορούν ελεύθερα, όπως η Μητσού, η επιρροή των ιδεών του φιλελληνισμού, και εν προκειμένω, του αρχαιολατρικού φιλελληνισμού, υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.

 

Κωνσταντίνα Τορτομάνη,

Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ

 

[1] Efterpi Mitsi, Amy Muse (ed.), «Some Thoughts on the Trails and Travails of Hellenism and Orientalism: An Interview with Gonda Van Steen», Synthesis: Hellenism Unbound (Φθινόπωρο 2013): 167.

[2] Yannis Hamiliakis, Rafael Greenberg (2022), Archaeology, Nation, and Race Confronting the Past, Decolonizing the Future in Greece and Israel, Cambridge: Cambridge University Press.

[3] Yannis Hamiliakis, Rafael Greenberg (2021), Modernity’s sacred ruins: colonialism, archaeology, and the national imagination in Greece and Israel, Βρετανική Σχολή Αθηνών, 08/03/2021, https://www.youtube.com/watch?v=C0qskcTK2Uw&t=857s.

[4] Νικόλαος Α. Ε. Καλοσπύρος (2021), «Η επίσημη γλώσσα του νεότευκτου ελληνικού κράτους», από τη σειρά ομιλιών του ΑΣΚΙ Οι κληρονομιές του 1821. Τα πρόσωπα και οι ιδέες, 15/04/2021.

[5] Yannis Hamiliakis, Rafael Greenberg (2021) Modernity’s sacred ruins: colonialism, archaeology, and the national imagination in Greece and Israel, Βρετανική Σχολή Αθηνών, 08/03/2021, https://www.youtube.com/watch?v=C0qskcTK2Uw&t=857s.

[6] Μαριλίζα Μητσού (2021), «Οι ξένες καταβολές της Μεγάλης Ιδέας», από τη σειρά ομιλιών του ΑΣΚΙ Οι κληρονομιές του 1821. Τα πρόσωπα και οι ιδέες, 18/03/2021, https://www.blod.gr/lectures/oi-ksenes-kataboles-tis-megalis-ideas/.