Από την Δ’ Εθνοσυνέλευση στη διακοσιετηρίδα της Επανάστασης-περιπέτειες εθνικής ευγνωμοσύνης
Το Πανελλήνιο Ηρώο της Επανάστασης που θα μνημόνευε εσαεί τους συντελεστές «της επανόρθωσης» της Ελλάδας, δεν κοσμεί καμία πλατεία, λόφο ή άλσος της χώρας, ενώ τοπικά μνημεία συναντώνται σε πλήθος πόλεων (Μεσολόγγι, Ναύπλιο, Τρίπολη κ.α.[1]). Λόγοι για αυτό, ζυμωμένοι με τις σύγχρονές τους ιδεολογικές και πολιτικές συνθήκες, ακούγονται από την Δ΄ Εθνοσυνέλευση στο Άργος το 1829 και ως τα χρόνια του Μεσοπολέμου, σε κάθε ιωβηλαίο της Επανάστασης. Με το Η΄ ψήφισμα της Συνέλευσης του Άργους το έθνος υποσχόταν να αποδώσει ευχαριστίες σε όσους το «εδαψίλευσαν τόσον μεγάλας υπηρεσίας», αλλά και ευγνωμοσύνη στον Θεό: όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες και θα είχε επιλεγεί η μόνιμη έδρα της κυβέρνησης θα ανεγειρόταν στην πρωτεύουσα ναός του Σωτήρος τον οποίο θα συμπλήρωναν σε αναθηματικό σύνολο μνημεία για τους φιλέλληνες ευεργέτες και των δύο ημισφαιρίων.[2]
Η Αντιβασιλεία και ο Όθωνας με διατάγματα το 1834 και το 1838 επικυρώνουν την ίδρυση ενός ναού του Σωτήρος.[3] Προτάσεις όπως του Λύσανδρου Καυτατζόγλου (η πρώτη στη σειρά από όσες κατατέθηκαν) για «Ηρώον εθνικόν εις μνήμην των υπέρ πατρίδος πεσόντων Ελλήνων και φιλελλήνων», ένα οικοδόμημα που έμοιαζε με το Πάνθεον της Ρώμης, εγκαινίαζε τον κλασικισμό στην αρχιτεκτονική και απαθανάτιζε την προετοιμασία και την ιστορία του Αγώνα από την έναρξή του ως τον ερχομό του Όθωνα, έμειναν στο χαρτί: αν και η πόλη των Αθηνών έχει πλέον καθιερωθεί ως βασιλική καθέδρα η ιδέα του Ηρώου δεν τελεσφορεί, γιατί η χώρα ήταν «πτωχή» για τέτοια μαυσωλεία και αντ’ αυτού με μια απαξιωτική προς τους αγωνιστές στάση ο Όθων επιμένει (1839) στην ίδρυση ναού του Σωτήρος κοντά στη μονή Ασωμάτων˙ τα χρήματα που τελικά συγκεντρώνονται για την ανέγερσή του αρκούν μόνο για να χτιστεί ο δημοτικός ναός της Ευαγγελίστριας, σημερινής Μητρόπολης Αθηνών) -όπου Ευαγγελισμός συμβολικά εθνική αναγέννηση.
Η ιδέα ανέγερσης Πανθέου/Πανελλήνιου Ηρώου επανεμφανίζεται στο πρώτο ιωβηλαίο και ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ αναθέτει την εκπόνηση της μελέτης το 1870 στον Ερνέστο Τσίλερ. Ο μεγαλοϊδεατισμός της εποχής συνήδε με την ιδέα αυτή, όμως συγχρόνως σκόνταφτε πάνω στο σχέδιο του Τσίλερ αφού υπήρχαν αρκετές αλύτρωτες περιοχές που δεν έβρισκαν χώρο στην αναθηματική του στήλη που παρά τις αλληγορικές συνδηλώσεις της απεικονίζοντας μόνο την Πελοπόννησο, την Στερεά Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους ήταν σαν να δήλωνε παραίτηση από τα υπόλοιπα εδάφη.
Έτσι ούτε στην πεντηκονταετηρίδα ούτε και στις αρχές του αιώνα που ο Γεώργιος επανέλαβε τις προσπάθειες δημιουργίας Ηρώου ευοδώθηκε η υλοποίηση των σχεδιασμών. Ο Τσίλερ επέμεινε και αυτός με καινούρια σχέδια το 1905, το 1908 και το 1910. Η μελέτη μάλιστα του 1908 προέβλεπε ένα μνημειώδες οικοδόμημα στον Λυκαβηττό με ναό, περίβολο, ανοικτή στοά, στοά των ηρώων, και πρόπυλο με τέθριππο κατά το πρότυπο της Πύλης του Βραδεμβούργου.
Οι νικητήριοι Βαλκανικοί Πόλεμοι ευνοώντας τη σύνδεση των δύο ηρωικών περιόδων ευνοούν και τη φυσιογνωμία των δράσεων της εκατονταετηρίδας˙ μεταξύ τους ήταν και η συγκρότηση της Επιτροπής Μεγάλου Μνημείου η οποία με πρόεδρο τον Ελευθέριο Βενιζέλο αποφάσισε την ίδρυση του Ηρώου του 1821 στον Αρδηττό. Η Μικρασιατική Εκστρατεία «μετατοπίζει» τον εορτασμό το 1930 και η καινούρια Επιτροπή Ηρώου επιλέγει το Πεδίον του Άρεως ως χώρο φιλοξενίας του ναού-Πανθέου˙ γίνεται δεκτή πάσης φύσεως εισφορά και μάλιστα ζητείται από κάθε Δήμο και Κοινότητα της Ελλάδας, της Κύπρου και των παροικιών, ένας κυβόλιθος, συμβολικά, για το χτίσιμο του μνημείου. Ανακοινώνεται ο διαγωνισμός για την ανέγερσή του στο Πεδίον του Άρεως, οι μελέτες κατατίθενται αλλά το Μνημείο δεν χτίζεται.
Η Μεγάλη Ιδέα έχει ναυαγήσει και το εδαφικό παζλ έχει πλέον ολοκληρωθεί, το πολυδάπανο όμως του εγχειρήματος της οικοδόμησης Πανθέου εν μέσω οικονομικής κρίσης, με επείγουσα την ανάγκη της προσφυγικής αποκατάστασης, και παράγοντες όπως η «καθ’ υπαγόρευσιν σύνθεση» που επιβαλλόταν στους καλλιτέχνες καθιστούν το Πανελλήνιο Ηρώο έργο ανέφικτο˙ και μάλλον αδιάφορο για τους πολίτες καθώς όντας χρόνια πολλά απομακρυσμένο από την Επανάσταση τους άφηνε ασυγκίνητους.
Σε μια διαφορετική πρόσληψη/αναβίωση της ιδέας η χούντα των Συνταγματαρχών σε συνεργασία με την Ιερά Σύνοδο (εθνικοφροσύνη και ελληνοχριστιανισμός βρίσκονται σε αγαθή συνεργασία στη μεταπολεμική χώρα[4]) προγραμμάτισαν για τον εορτασμό των εκατόν πενήντα χρόνων από την Επανάσταση το χτίσιμο μεγαλειώδους ναού του Σωτήρα Χριστού στα Τουρκοβούνια, εκπληρώνοντας αυτό που αποκαλούσαν «τάμα του έθνους», εγχείρημα που έμεινε γνωστό ως χουντικό σκάνδαλο˙[5] εγχείρημα που με «”υγιή” καλλιτεχνική ευαισθησία … μη κομουνιστική» θα εξέφραζε τη χριστιανική παράδοση και το εθνικόφρον καθεστώς, [6] το οποίο σε μία προσπάθεια νομιμοποίησης της στρατιωτικής του υπόστασης [7] θα σφράγιζε μέσω του μεγαλεπήβολου έργου τον τόπο και τον χρόνο.[8]
«Ζητούσε η δασκάλα μία δραχμούλα από κάθε παιδί [9]» -«προαιρετική» κατάθεση οβολού της ελληνικής οικογένειας για το «τάμα». Ο ναός που θα ήταν ορατός από τον Σαρωνικό δεν χτίστηκε αλλά η περιοχή ονομάζεται ακόμα από τους ντόπιους «το τάμα».
Πενήντα χρόνια μετά, δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία, σε τοπικό ή πανελλαδικό επίπεδο, τίμησαν με παραδοσιακούς και μοντέρνους τρόπους την Επανάσταση˙ μεταξύ των πανηγυρικών δράσεων της διακοσιοστής επετείου της έναρξης του Αγώνα, με ρητή παραπομπή στο καποδιστριακό ψήφισμα που προέβλεπε την ίδρυση δύο μνημείων για τους φιλέλληνες, ενός για όσους έχασαν τη ζωή τους μαχόμενοι και ενός για όσους συμμετείχαν στον Αγώνα, η Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό (ΕΕΦ) «εκπληρώνει το χρέος ευγνωμοσύνης [στους Φιλέλληνες]», αφού η σχετική απόφαση της Εθνοσυνέλευσης είχε μείνει «δυστυχώς ανεκτέλεστη έως το 2021».[10]
Το έργο προγραμματιζόταν να παραδοθεί το 2021 αλλά τεχνικοί λόγοι μετέθεσαν την ολοκλήρωση και την τελετή εγκαινίων του για την Άνοιξη του 2023. Σε έξι πλάκες πεντελικού μαρμάρου που θα στηθούν σε εξωτερικό χώρο του Πολεμικού Μουσείου (το Μνημείο εκτελείται με χορηγία της ΕΕΦ σε συνεργασία με το Μουσείο) θα χαραχθούν περίπου 1600 ονόματα φιλελλήνων που θα πλαισιώνουν μια ανάγλυφη «σανδαλίζουσα Νίκη»[11] και την ομηρική φράση «κλέος άφθιτον αεί».[12]
«Τα γεγονότα είναι πυκνώσεις προγενέστερων τάσεων»[13] γράφει ο Αντώνης Λιάκος, ρήση που, απλοποιημένη, όμορφα εξυπηρετεί ετούτο τον επίλογο.
Αν οι σύγχρονοι Έλληνες ένιωσαν την ανάγκη να υλοποιήσουν ψηφίσματα του Αγώνα η πρόθεσή τους συνεχίζει την τακτική της αναφοράς στο ένδοξο παρελθόν όπως συναντάται στα ιωβηλαία του 19ου και του 20ου αιώνα, με ρομαντική διάθεση, εμποτισμένη κιόλας στο φιλελληνικό μύθο, επαληθεύοντας όμως παράλληλα την αφήγηση του πολιτισμικού εθνοκεντρισμού[14] «των νεοορθόδοξων και εθνοκεντρικών διανοούμενων» της μεταπολίτευσης[15] αλλά και της μετα-μεταπολιτευτικής εποχής.
Κρυσταλλία Μαρκάκη, Δρ Ιστορίας, μεταδιδακτορική ερευνήτρια ΔΠΘ
[1] https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/
[3] Τα στοιχεία για το Ηρώο είναι αντλημένα από το άρθρο ΜΑΡΚΑΤΟΥ Θ. Φ. (1995). ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΗΡΩΟ TOΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ (1830-1930). Μνήμων, 17, 37–68. https://doi.org/10.12681/mnimon.524.
Ό,τι αποκλίνει δηλώνεται.
[4] Αντώνης Λιάκος, Ο ελληνικός 20ος αιώνας, Αθήνα, Πόλις, 2019, σ. 381.
[5] https://www.lifo.gr/various/tama-toy-ethnoys-apofasise-pali-i-iera-synodos
[6] Ελένη-Αργυρώ Κούκη,«Πολιτικές για τον έλεγχο του εθνικού παρελθόντος από το καθεστώς της 21ης Απριλίου: ιστορικές επέτειοι και μνημεία της Επταετίας», ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2016, σ. 278.
[7] https://www.hartismag.gr/print/44054#
[8] https://www.mixcloud.com/aski/1262016-%CF%84%CE%BF-%CF%84%CE%AC%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%AD%CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%85%CF%82-%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%B5%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%86%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%B1/
[9] Προφορική μαρτυρία (20-8-2022) ενός δεκάχρονου τότε μαθητή δημοτικού σχολείου των Αμπελοκήπων.
[10] https://www.eefshp.org/the-society/to-mnimeio-ton-filellinon-stin-athina/
[11] https://phmus.org/product/1821-2021-epeteiako-kosmima-toy-moyseioy-filellinismoy/
[12] https://www.eefshp.org/the-society/to-mnimeio-ton-filellinon-stin-athina/
[13] Λιάκος, ό.π., σ. 19.
[14] Δημήτρης Τζιόβας, Η Ελλάδα από τη χούντα στην κρίση- Η κουλτούρα της μεταπολίτευσης, Gutenberg, 2022, σ. 388.
[15] Τζιόβας, ό.π., σ. 389.