Φιλελληνισμός και νέες οπτικές γ: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ως ένα παγκόσμιο γεγονός

«Η επανάσταση των Ελλήνων ως είδηση ή θέαμα, ως ενθαρρυντικό μήνυμα ή ως πραγματικότητα… έγινε δομικό στοιχείο της ιστορικής μεταβολής. Αν η επανάσταση δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες των καιρών της δεν θα είχε διεθνή αναγνώριση. Και αν δεν είχε αυτή τη διεθνή αναγνώριση, η έκβασή της θα μπορούσε να είναι διαφορετική». Με αυτούς τους όρους περιγράφει ο Αντώνης Λιάκος τον τρόπο με τον οποίο το 1821, περνώντας τα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε ένα γεγονός με ιδιαίτερα ηχηρό αντίκτυπο διεθνώς. Όπως τόνισε ο ίδιος, η διεθνής απήχηση της επανάστασης δεν αφορούσε μόνο την Ευρώπη, το χώρο δηλαδή που συνδέθηκε πιο άμεσα με το κίνημα του φιλελληνισμού, αλλά και περιοχές όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Καραϊβική, η Ινδία και η Άπω Ανατολή. ^[1] Μάλιστα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πρόσληψη της Ελληνικής Επανάστασης σε παγκόσμιο επίπεδο, ανεξαρτήτως γεωγραφικής θέσης, καθώς φανερώνει τους τρόπους με τους οποίους τα γεγονότα του 1821 αποτέλεσαν έμπνευση και έρεισμα για αλλαγή, ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην εκάστοτε περιοχή.

Στην περίπτωση της γειτονικής Ιταλίας, για παράδειγμα, ιδιαίτερο ρόλο στην έκρηξη του φιλελληνικού αισθήματος υπέρ της επανάστασης του 1821 φαίνεται να διαδραμάτισε η παρουσία της ελληνικής διασποράς σε Ιταλικές πόλεις. ^[2] Χαρακτηριστικό αυτού είναι η περίπτωση των Ελλήνων φοιτητών στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, η φιλολογική δραστηριότητα των οποίων συνέβαλε στη δημιουργία μίας συμπάθειας προς τους υπόδουλους Έλληνες ήδη από το 17ο και το 18ο αιώνα, πολύ πριν την έκρηξη της επανάστασης. ^[3] Η συμβολή των Ιταλών στην ελληνική επανάσταση καλύπτει όλο το κλασικό φάσμα του φιλελληνικού κινήματος από την παραγωγή καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών έργων μέχρι την πρακτική συνεισφορά στις πολεμικές επιχειρήσεις της επανάστασης από «πολεμιστές της ελευθερίας» όπως ο Σαντόρε ντι Σανταρόζα, και βασίστηκε εν πολλοίς, τόσο στο κοινό ελληνορωμαϊκό παρελθόν αλλά και στην έπειτα μακραίωνη συνύπαρξη των δύο λαών στο πλαίσιο της Βενετικής επικυριαρχίας. ^[4] Μάλιστα, είναι αξιοσημείωτο ότι η εμπειρία αυτού του κοινού παρελθόντος υπερέβη τα όρια του φιλελληνισμού και οδήγησε στη διαμόρφωση ενός διεθνικού πατριωτισμού, ταυτόχρονα ιταλικού και ελληνικού, που αρθρώθηκε κατά βάση από Επτανήσιους διανοούμενους και πολιτικούς, όπως είναι ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Ούγκο Φόσκολο και ο Διονύσιος Σολωμός, μεταξύ άλλων. ^[5] Επιπλέον, φαίνεται πως η Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και ένα ζωντανό παράδειγμα επίτευξης ενός εθνικού κράτους που χρησιμοποιήθηκε στην Ιταλία για την πραγμάτωση της ιταλικής ενοποίησης, όπως διαφαίνεται μέσα από τον ιταλικό δημόσιο λόγο ακόμα και μετά το τέλος της επανάστασης. ^[6]

Μία περίπτωση που αναδεικνύει τις παγκόσμιες διαστάσεις που έλαβε το 1821 ήταν αυτή της Αϊτής. Άλλωστε η Αϊτή υπήρξε η πρώτη ελεύθερη χώρα που αναγνώρισε την Ελληνική Επανάσταση, ένα γεγονός που συζητήθηκε ευρέως στη δημόσια σφαίρα το προηγούμενο έτος. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η πρόσληψη της επανάστασης του 1821 στην Αϊτή είχε καθαρά πολιτικούς όρους που μπορούν να αναχθούν στις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής των επαναστάσεων, ως αλληλεγγύη ανάμεσα σε δύο λαούς που διεκδικούν την ελευθερία τους, αλλά και την ισότητα· ^[7] στην Αϊτή με φυλετικούς όρους ως ένα κράτος μαύρων ενάντια στον ιμπεριαλισμό των λευκών Ευρωπαίων, ενώ στην Ελλάδα με θρησκευτικούς όρους, ως χριστιανοί υπό την κυριαρχία μουσουλμάνων.

Τόσο με ανθρωπιστικούς όσο και κοινωνικούς όρους συζητήθηκε η επανάσταση του 1821 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο «ελληνικός πυρετός», για να χρησιμοποιήσω το χαρακτηρισμό του Σάκη Γκέκα, εκδηλώθηκε με μία σωρεία δημοσιευμάτων του Τύπου, και είχε κατά βάση ανθρωπιστικό χαρακτήρα, καθώς ερχόταν σε αντιδιαστολή με την επίσημη στάση του αμερικανικού κράτους. Επίσης, ένας από τους λόγους που η κοινή γνώμη των Η.Π.Α. ανέπτυξε φιλελληνικά αισθήματα ήταν η ταύτιση της σκλαβιάς των υπόδουλων Ελλήνων με τη δουλεία στην Αμερική, και έλαβε μεγάλες διαστάσεις στο πλαίσιο του αγώνα κατά της δουλείας. ^[8] Επιπρόσθετα, ο αμερικανικός φιλελληνισμός ως ανθρωπιστικό κίνημα συνέβαλε στην ενεργό συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή των Η.Π.Α., συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία της γυναικείας χειραφέτησης. ^[9]

Τέλος, η ηχώ της Ελληνικής Επανάστασης έφτασε ακόμα και σε χώρες της Ασίας όπως η Ινδία αλλά και στην Άπω Ανατολή. Αναφορικά με την περίπτωση της Ινδίας, αξίζει να σημειωθεί η περίπτωση του Ινδού διανοούμενου και φιλελεύθερου μεταρρυθμιστή Ram Mohan Roy, ο οποίος έθεσε την Ελληνική Επανάσταση ως θέμα συζήτησης, κυρίως στο πλαίσιο των φιλελεύθερων επαναστάσεων της εποχής, και παρά την ύπαρξη του «Ασιατικού πατριωτισμού» που έβλεπε το 1821 ως μία έκφραση του ευρωπαϊκού επεμβατισμού ενάντια σε μια Ασιατική αυτοκρατορία, όπως ήταν η Οθωμανική. Σχετικά με την πρόσληψη της επανάστασης στην Άπω Ανατολή, αυτή εκδηλώθηκε από Κινέζους διανοούμενους-πατριώτες, οι οποίοι όντας εξόριστοι στην Ιαπωνία πληροφορήθηκαν για την Ελληνική Επανάσταση μέσω της έκδοσης ενός βιβλίου για την ιστορία της στα Ιαπωνικά το 1898. Αυτοί οι διανοούμενοι, λοιπόν, διάβασαν την επανάσταση ως την αναγέννηση ενός αρχαίου έθνους που απελευθερώθηκε από έναν ξένο δυνάστη. Έτσι φαίνεται πως ταύτισαν το δικό τους αρχαίο έθνος με τους Έλληνες επαναστάτες και ταυτόχρονα παραλλήλισαν τους Οθωμανούς με τη Δυναστεία των Τσινγκ, μία αλλοεθνή, Μαντζουριανή δυναστεία υπό την κυριαρχία της οποίας βρισκόταν τότε η Κίνα.^[10]

Συμπερασματικά, με βάση όλα τα παραπάνω διαφαίνεται ότι η απήχηση της Ελληνικής Επανάστασης, είτε αυτή εντοπίζεται μέσα στο στενό πλαίσιο του φιλελληνισμού είτε όχι, υπήρξε αισθητή σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, διαδραμάτισε έναν ρόλο φορέα-ενισχυτή επαναστατικών και μεταρρυθμιστικών ιδεών με μια ευρεία γκάμα αιτημάτων, τόσο εθνικών-πολιτικών όσο και κοινωνικών, ανθρωπιστικών, θρησκευτικών, ανάλογα με τις ιδιαίτερες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Υπό αυτή την έννοια, αν θεωρήσουμε τη θετική πρόσληψη της Ελληνικής Επανάστασης ως μια μορφή φιλελληνισμού, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι τα όρια του φιλελληνικού κινήματος, τόσο γεωγραφικά όσο και χρονικά είναι πολύ ευρύτερα από αυτά που αντιλαμβανόμασταν μέχρι τώρα.

Κωνσταντίνα Τορτομάνη, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ

[1] Αντώνης Λιάκος Η διεθνής απήχηση της επανάστασης του 1821, από τη σειρά ομιλιών για το 1821 της Ελληνικής Κοινότητας της Μελβούρνης, 30/09/2021. https://www.youtube.com/watch?v=cT4MJTXoeCk
[2] Domenica Minniti-Γκώνια «Οι δύο αδελφές χώρες: Ιταλικός Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση», στη σειρά ομιλιών 21 Ομιλίες για το 21 (ΕΚΠΑ), 19/05/2021. https://youtu.be/Ash-iqpnTAY
[3] Francesco Scalora «Φιλελληνισμός πριν τον Φιλελληνισμό. Το όραμα της μόρφωσης, της παιδείας και η ωρίμανση της ιδέας του έθνους μέσα από τα συγγράμματα των Ελλήνων φοιτητών στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας (17ος – 18ος αι.)», παρουσίαση στο συνέδριο Εθνικά Κινήματα και Φιλελληνισμός, 05/02/2021. https://www.blod.gr/lectures/synedria-ii-i-geiton-kai-i-makrini-hora-tis-elladas/
[4] Domenica Minniti-Γκώνια «Οι δύο αδελφές χώρες: Ιταλικός Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση», στη σειρά ομιλιών 21 Ομιλίες για το 21, Αθήνα: ΕΚΠΑ, 19/05/2021. https://youtu.be/Ash-iqpnTAY
Περαιτέρω πληροφορίες για την συνεισφορά των Ιταλών στην Ελληνική Επανάσταση στο βιβλίο: Η συμβολή των Ιταλών στην Ελληνική Επανάσταση: Προετοιμάζοντας την Ιταλική Παλιγγενεσία, 1821-1832 (ETP Books), το οποίο κυκλοφορεί στα Ιταλικά, τα Ελληνικά και τα Αγγλικά, Σειρά Sagi e Critici Νοέμβριος 2021.
[5] Κωνσταντίνα Ζάνου Τραυλίζοντας το έθνος: Διεθνικός πατριωτισμός στη Μεσόγειο, 1800-1850, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2022.
[6] Antonio D’Alessandri «O ιταλικός εθνικός λόγος και η Ελληνική Επανάσταση. Πολιτική, λογοτεχνία, τέχνη (1821-1847)», παρουσίαση στο συνέδριο Εθνικά Κινήματα και Φιλελληνισμός, 05/02/2021. https://www.blod.gr/lectures/synedria-ii-i-geiton-kai-i-makrini-hora-tis-elladas/
[7] Άντα Διάλλα, Μιχάλης Σωτηρόπουλος «1821: τι το ελληνικό και επαναστατικό είχε;», από τη σειρά ομιλιών 2021/1821: Διάλογοι στην ψηφιακή εποχή, Αθήνα: TWIXTlab και ΚΕΑΕ, 28/01/2021. https://www.youtube.com/watch?v=1Is7i3B1d7k
[8] Σάκης Γκέκας ««Ελληνικός Πυρετός». Η Ελληνική Επανάσταση και η δημιουργία του Αμερικανικού Φιλελληνισμού», παρουσίαση στο συνέδριο Εθνικά Κινήματα και Φιλελληνισμός, 05/02/2021. https://www.blod.gr/lectures/synedria-iv-o-pyretos-tis-ellinikis-epanastasis-se-ena-kosmo-se-kinisi/
[9] Maureen Connors Santelli Philhellenism and the development of female-led reform in the United States, Αθήνα: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών), 01/06/2021. https://vimeo.com/558626781 Περισσότερα για την πρόσληψη της Ελληνικής Επανάστασης στις Ηνωμένες Πολιτείες στο βιβλίο της Santelli O Αμερικανικός Φιλελληνισμός. Η Επίδραση της Επανάστασης του 1821 στις ΗΠΑ (Ψυχογιός, αρχική έκδοση στα αγγλικά από το Cornel University Press 2020).
[10] Αντώνης Λιάκος Η διεθνής απήχηση της επανάστασης του 1821, από τη σειρά ομιλιών για το 1821 της Ελληνικής Κοινότητας της Μελβούρνης, 30/09/2021. https://www.youtube.com/watch?v=cT4MJTXoeCk

Φωτογραφία: Attack and take of the Crête-à-Pierrot (4 – march 24, 1802). Original illustration by Auguste Raffet, engraving by Hébert.