Οι γυναίκες της Επανάστασης
Ένα ξεχωριστό και άγνωστο θέμα που αναδύθηκε από τις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση αποτελεί η συμβολή και ο ρόλος των γυναικών στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821. Επιφανείς και αφανείς ηρωίδες βοήθησαν ποικιλοτρόπως στην προετοιμασία της Επανάστασης, ενώ τονίζεται πως χωρίς τη συμμετοχή τους ο αγώνας θα ήταν άνισος. Η πολύπλευρη συμβολή τους στον αγώνα της Ανεξαρτησίας αποδείχτηκε πολύ σημαντική από την προεπαναστατική ακόμη περίοδο.
Διάφοροι φορείς, Δήμοι, Σύλλογοι, Ιδρύματα[1] και Βιβλιοθήκες, με εκδηλώσεις, ομιλίες, αναπαραστάσεις και εκθέσεις,[2] συνέδρια και παρουσίαση βιβλίων για μεγάλους και παιδιά, τίμησαν τις γυναίκες της Επανάστασης. Ενδεικτικά, ο Δήμος Βόλβης (Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Περιβάλλοντος), ο Δήμος Παύλου Μελά (Τμήμα Πολιτισμού), ο Σύλλογος Μεσσηνιακή Αμφικτυονία και η Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, παρουσίασαν τα παρακάτω θέματα, αφιερωμένα στην εν πολλοίς άγνωστη συμβολή των γυναικών στον εθνικό αγώνα[3] : «Η συμβολή της γυναίκας στην προετοιμασία και την ολοκλήρωση της Ελληνικής επανάστασης του 1821[4]», «Οι γυναίκες στην επανάσταση του 1821 », «Η συμμετοχή των Γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και ο απόηχος της δράσης τους. Κατάδειξη μορφών έμπρακτης ισοδυναμίας του γυναικείου με το ανδρικό φύλο. Τα Σπάργανα του Φεμινισμού», «Η προσφορά των γυναικών στους αγώνες του 1821».
Στόχος των παραπάνω εκδηλώσεων ήταν να τονιστεί ο γυναικείος ηρωισμός, η προσφορά και η θέση της γυναίκας, καθώς συνδυάζει πολλούς διαφορετικούς ρόλους.[5] Πρόκειται για γυναίκες που υπήρξαν θύματα του πολέμου και ταυτόχρονα οι αδύναμοι κρίκοι των πολεμικών συγκρούσεων και για τον λόγο αυτό λίγοι ασχολήθηκαν μαζί τους. Μετέφεραν υλικά, έφτιαχναν οχυρώσεις, φρόντιζαν τους αρρώστους, καλλιεργούσαν τη γη.
Παρουσιάζεται επίσης η θέση της γυναίκας μετά την Επανάσταση, θέση διαφορετική από πριν, όπως διαφορετική ήταν και η θέση της γυναίκας της πόλης από εκείνη της υπαίθρου.[6] Παρουσιάζονται γυναικείες μορφές από πολλά μέρη (το Σούλι[7] ,τη Νάουσα, τη Μάνη, τη Ρούμελη[8] ), η θέση τους μέσα στην ανδροκρατούμενη κοινωνία και η δύσκολη καθημερινότητά τους. Οι περισσότερες ήταν αγωνίστριες, ενώ μερικές όντας διανοούμενες μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία, όπως οι Φαναριώτισσες. Οι τελευταίες απευθύνθηκαν σε γυναίκες του εξωτερικού (Αμερική, Αγγλία, Γαλλία) με επιστολές, ζητώντας υποστήριξη και προκαλώντας συγκίνηση στον γυναικείο φιλελληνισμό. Έδωσαν τα πρώτα μηνύματα του φεμινισμού, ηγήθηκαν στρατού και στόλου και αποδείχτηκαν αντάξιες των αντρών συμπολεμιστών τους.[9] Ενέπνευσαν πολλούς καλλιτέχνες και γράφτηκαν για εκείνες αρκετά δημοτικά τραγούδια.
Γυναίκες από το Σούλι, όπως η Δέσπω Μπότση, η Μόσχω Τζαβέλλα, η Ελένη και η Χρυσούλα Μπότσαρη και η Χάιδω Γιαννάκη. Μεσολογγίτισσες και Μανιάτισσες που συμμετείχαν σε μάχες και πολιορκίες, γυναίκες από τη Βέροια και τη Νάουσα, όπως η Καρατάσαινα και η Ζαφειράκη. Ηρωίδες γνωστές, όπως η Μπουμπουλίνα, η Μαυρογένους, η Βισβίκη. Εκτός από την ενεργό δράση τους στον πόλεμο, οργάνωναν στρατεύματα, βοηθούσαν οικονομικά τον Αγώνα, στην περίθαλψη των αρρώστων και στην τροφοδοσία των αγωνιστών. Γενική διαπίστωση αποτελεί ότι ο πόλεμος δεν αφορά το γυναικείο φύλο, είναι υπόθεση ανδρών και ότι η Επανάσταση δημιούργησε λίγες ελπίδες για τη θέση των γυναικών, καθώς οι ίδιες δεν διέσωσαν τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους, όντας στις περισσότερες περιπτώσεις αγράμματες. Συγγραφικό έργο από γυναίκες παράγεται μόνο τον 19ο αιώνα, από γόνους σημαντικών οικογενειών, ενώ παρατηρήσεις για τη γυναικεία ζωή σημειώθηκαν από περιηγητές, οι οποίοι αναφέρονταν στη σκληρή καθημερινότητά της.
Στα δημοτικά τραγούδια περιγράφονται ως πρότυπα δράσης και συμπεριφοράς. Έτσι, γίνεται αναφορά σε γυναίκες ανώνυμες[10] από το Μεσολόγγι και τη Μάνη, αλλά και σε επώνυμες, καταγόμενες κυρίως από αρχοντικές οικογένειες. Ύστερα από την ίδρυση του κράτους η πλειονότητα των γυναικών ήταν αποκλεισμένη από την πολιτική ζωή, ενώ ο αποκλεισμός από την ψήφο ήταν αυτονόητος.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι περισσότερες εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας για να τιμηθεί και να αναδειχθεί ο σημαντικός της ρόλος. Το 2021 αναφέρεται ως μια συμβολική χρονιά, μια σημαντική επέτειος που έγινε η αφορμή για αναστοχασμό και προβληματισμό, σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων. Με τις εκδηλώσεις παρουσιάστηκαν ηρωικές μορφές γυναικών που συνέβαλαν ποικιλοτρόπως στον Αγώνα, ενώ κατέστη σαφές πως έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια για να αποκτήσουν δύναμη οι γυναίκες. Παράλληλα διαπιστώθηκε πως υπάρχουν πολλά κοινά στους ρόλους των γυναικών της Επανάστασης με τις σύγχρονες γυναίκες της υπαίθρου. Το θέμα της γυναικείας συμβολής στην Ελληνική Επανάσταση χρήζει περισσότερης εμβάθυνσης και έρευνας και ήδη προκαλεί το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων νέων ιστορικών.
Νικολέτα Κουτσομιχάλη, Υποψήφια Διδάκτορας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας, ΔΠΘ
[1] https://www.protovoulia21.gr/synedrio-gynaikes-stin-ellada-apo-tin-epanastasi-eos-pera-apo-to-2021/
[2] https://www.naftemporiki.gr/story/1703721/i-gunaika-stin-epanastasi-tou-1821
[3] Άννα Καραμάνου, Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών SAPIENS 1821 – 2021, Αθήνα, Αρμός, 2021.
[4] https://www.efsyn.gr/nisides/284469_oi-gynaikes-stin-epanastasi-toy-1821
[5] Βασιλική Λάζου, Γυναίκες και Επανάσταση 1821, Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, Αθήνα, Διόπτρα, 2021.
[6] Γιώτα Αγγελοπούλου, Επανάσταση 1821. Γένους Θηλυκού, Αθήνα, εκδ. Αγγελάκη, 2021.
[8] Λαμπρινή Κουφάκη, Η συμβολή των γυναικών της Ρούμελης στην Επανάσταση του 1821, Αθήνα, Κάπα Εκδοτική, 2021.
[10] Χρύσα Μαρδάκη, Ελέγκω, Αν Ήσουν Γυναίκα στην Ελληνική Επανάσταση, Αθήνα, Mediterra Books, 2021.