Η αυξανόμενη ζήτηση για ιστορία και μνήμη, από το τέλος του 20ού αιώνα, υποδηλώνει την επιθυμία για τη διαχείριση του παρελθόντος από υποκείμενα, συλλογικότητες και θεσμούς, είτε έχουν είτε δεν έχουν ιστορική παιδεία, επειδή αποζητούν από το παρελθόν ταυτότητα, αναστοχασμό, συγκίνηση, ακόμα και δικαιοσύνη.

Το επετειακό έτος 2021 αποτέλεσε το κίνητρο για να ενεργοποιηθούν επίσημες και ανεπίσημες αρχές, συλλογικότητες και άτομα, για να δηλώσουν την παρουσία τους στο εθνικό παρόν με μια πρωτόγνωρη έκρηξη δραστηριοτήτων, οι οποίες έχουν σκοπό την επανερμηνεία, τον στοχασμό, την ανάδειξη των επιτευγμάτων του έθνους ή και τις νέες ταυτότητες που αναμετρούνται με την ιδρυτική περίοδο του έθνους.

Στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο δημιουργήσαμε ένα Παρατηρητήριο για το 1821 (Περιφερειακή Αριστεία ΕΣΠΑ) με σκοπό να καταγράψει τις δραστηριότητες αυτές και να δημιουργήσει ένα διαδραστικό ψηφιακό αρχείο που να τις περιλαμβάνει, για να αποτελέσει με τη σειρά του τη βάση για ανάλυση των ιδεών του έθνους για τον εαυτό του, αλλά και του υπόλοιπου κόσμου όταν σκέφτεται την Ελλάδα, όπως σκιαγραφείται τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.

Οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των ακαδημαϊκών ιστορικών, και εκείνων που ασχολούνται με την ιστορία χωρίς να έχουν ειδικές σπουδές γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτες. Αυτός είναι και ο λόγος που στράφηκαν οι προσπάθειές μας στη δημιουργία ενός συμπεριληπτικού αρχείου, όπου η ακαδημαϊκή και η δημόσια ιστορία συναντιούνται. Ο σκοπός μας δεν είναι απλά να κατασκευάσουμε ένα σιωπηλό αρχείο αλλά να ανοίξουμε ένα διάλογο με όλους όσοι θέλουν να εντρυφήσουν στην επέτειο του 1821 όπως την είδε το πανεπιστήμιο, η ηλεκτρονική και η έντυπη δημοσιογραφία, οι εικαστικοί καλλιτέχνες, το θέατρο, η μουσική, τα σχολεία, η Εκκλησία, οι δήμοι, ακόμα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ωστόσο στο αντικείμενο του παρόντος άρθρου αποτελεί η αναφορά στις νέες θεματικές που προέκυψαν από την ακαδημαϊκή έρευνα για την ελληνική επανάσταση, η οποία έχει συμβάλει με πολλές αλλά και ποιοτικές δημοσιεύσεις, με αποκορύφωμα τα χρόνια γύρω από το 2021 στην έρευνα του κορυφαίου, ίσως, γεγονότος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Επιπλέον αναδείχθηκαν αρκετές νέες θεματικές και φωτίστηκαν μέχρι τώρα ανεξερεύνητες όψεις της ελληνικής επανάστασης.

Μία από τις, ίσως, πιο πολυσυζητημένες νέες θεματικές που προέκυψαν από την ακαδημαϊκή έρευνα είναι αυτή της σύνδεσης της ελληνικής επανάστασης με την επονομαζόμενη Εποχή των Επαναστάσεων. Οι διεθνικές προεκτάσεις του 21, με εξαίρεση το φαινόμενο του φιλελληνισμού, αποτελούσαν μία ανεξερεύνητη πτυχή της επανάστασης, κάτι που όμως έχει ανατραπεί τα τελευταία χρόνια. Ήδη το 2016 είχε δημοσιευτεί το βιβλίο Μαχητές της ελευθερίας: Η ελληνική επανάσταση στη διεθνική της διάσταση (Πεδίο), στο οποίο η Άννα Καρακατσούλη, είχε αναδείξει τη σύνδεση του φιλελληνικού κινήματος με τη «Φιλελεύθερη Διεθνή» και την επαναστατική δράση της που κάλυπτε τον «Παγκόσμιο Νότο». Σε παρόμοιο κλίμα, Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (Παπαδόπουλος, 2021) του Αριστείδη Χατζή αναδεικνύει το φιλελεύθερο χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης, ανιχνεύοντας τη σύνδεσή της με τη διεθνή πραγματικότητα.

Μία ακόμα νέα θεματική υπήρξε η πρόσληψη της επανάστασης από την Οθωμανική διοίκηση μέσα από την έρευνα οθωμανικών αρχείων. Η πιο σημαντική ίσως, συμβολή υπήρξε αυτή του συλλογικού τόμου «Αυτοί οι Άπιστοι Έλληνες»: Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα Οθωμανικά Αρχεία (2021, επιμ. Σουκρού Ιλιτζάκ), η οποία εκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα από τον εκδοτικό οίκο Brill και περιλαμβάνει 700 έγγραφα μεταγραμμένα από τα οθωμανικά, μεταφρασμένα και πλήρως σχολιασμένα, αλλά και επιστολές που βρίσκονται στα Μητρώα Ayniyat, στα Οθωμανικά Αρχεία της Κωνσταντινούπολης. Στο βιβλίο Η οργή του σουλτάνου: Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ το 1821 (Εκδόσεις ΕΑΠ, 2021) οι Ηλίας Κολοβός, Σουκρού Ιλιτζάκ και Μοχαμάντ Σχαριάτ-Παναχί δείχνουν την αντίδραση του οθωμανικού κρατικού μηχανισμού απέναντι στους επαναστατημένους Ραγιάδες, όπως διαφαίνεται μέσα από αναφορές Οθωμανών αξιωματούχων και διατάγματα του σουλτάνου Μαχμούτ Β’. Αντίστοιχα, ο Λεωνίδας Μοίρας παρουσιάζει την πρόσληψη της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης από τους Οθωμανούς μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό στο βιβλίο του Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών (Τόπος, 2020). Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το έργο της Σοφίας Λάιου και του Μαρίνου Σαρηγιάννη Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση (Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, 2019). Το βιβλίο των Δημήτριου Παπασταματίου και Φωκίονα Κοτζαγεώργη Στις παρυφές της Επανάστασης: Μια νέα προσέγγιση του Αγώνα στη Χαλκιδική με βάση οθωμανικό τεκμηριακό υλικό (Εκδόσεις ΕΑΠ, 2021) προσφέρει επιπλέον – εκτός από την οθωμανική ματιά για την επανάσταση – πληροφορίες για την επανάσταση στη Χαλκιδική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ωστόσο σε επίπεδο μικροϊστορίας το βιβλίο της Χριστίνας Φίλιου, Βιογραφία μιας αυτοκρατορίας: Κυβερνώντας Οθωμανούς σε μια εποχή επαναστάσεων (Αλεξάνδρεια, 2022) το οποίο παρουσιάζει την ιστορία ενός Φαναριώτη που αποφάσισε να μείνει πιστός στο οθωμανικό καθεστώς.

Ένας ακόμα καινούργιος θεματικός άξονας είναι αυτός της μνήμης της επανάστασης· πως εορτάστηκαν παλιότερες, αντίστοιχες επέτειοι και πως θυμόμαστε την επανάσταση μέσα σε αυτά τα διακόσια χρόνια ζωής του ελληνικού κράτους σε επίπεδο δημόσιας ιστορίας; Στο βιβλίο Φουστανέλες και χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930 (2020, Αλεξάνδρεια) η Χριστίνα Κουλούρη μελετά το ζήτημα της διαμόρφωσης της εθνικής μνήμης μέσα από μία πλειάδα πηγών, όπως την απεικόνιση της επανάστασης στην τέχνη και τις δημόσιες τελετές. Επιπλέον, στο Τέχνη & Ιστορική Συνείδηση στην Ελλάδα του 19ου αιώνα: Εικόνα, ιστορία, εκπαίδευση (2021, Gutenberg), ο Άγγελος Παληκίδης αναλύει την εικονογραφία της επανάστασης ρίχνοντας φως στην απαρχή του σχηματισμού της μνήμης του Αγώνα.

Επιπλέον, χρήζει αναφοράς η έρευνα για τον τρόπο που βιώθηκε η επανάσταση από τις γυναίκες, όχι μόνο από τις «διάσημες» ηρωίδες του 21, όσο και από τις πολλές, ανώνυμες γυναίκες που συμμετείχαν σε αυτήν ποικιλοτρόπως, αλλά και κλήθηκαν να υποστούν τις συνέπειές της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο της Βασιλικής Λάζου, 1821: Γυναίκες και Επανάσταση. Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος (2021, Διόπτρα). Παράλληλα, ένα παρεμφερές νέο ερευνητικό πεδίο για την επανάσταση είναι η εμπειρία των αμάχων, και πιο συγκεκριμένα των «ορφανών της επανάστασης». (Η Gonda van Steen, ο Thomas Gallant και ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης έχουν μιλήσει για αυτό το θέμα σε συνέδρια αλλά αναμένεται η δημοσίευση της έρευνάς τους).

Ακόμα η έρευνα δεν περιορίστηκε μόνο στο αυστηρά ακαδημαϊκό πλαίσιο, αλλά δημοσιεύτηκαν και βιβλία με στόχο να συνεισφέρουν στη δημόσια ιστορία και το δημόσιο διάλογο. Η σειρά 200 χρόνια από την Επανάσταση: Οι πρωταγωνιστές – Τα καθοριστικά ζητήματα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, την οποία επιμελήθηκε ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης, θίγει κάποια καίρια ζητήματα του Αγώνα και αναλύει τη συνεισφορά κάποιων από τους κορυφαίους πρωταγωνιστές του. Επιπλέον, κυκλοφόρησε και το πρώτο ελληνικό graphic novel για την ελληνική επανάσταση με τίτλο 21 Η μάχη της Πλατείας (2021, Ίκαρος), το οποίο αποτελεί, ίσως το πιο πρωτότυπο εγχείρημα δημόσιας ιστορίας και είναι αποτέλεσμα ερευνητικού έργου του Πανεπιστημίου Αιγαίου (χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛΙΔΕΚ). Τέλος, πραγματοποιήθηκαν πολλές απόπειρες ανασκόπησης της πορείας του ελληνικού κράτους με στόχο να κοιτάξουν κριτικά τα διακόσια χρόνια της ύπαρξής του. Εν τούτοις, ενόψει της επετείου των διακοσίων ετών του ελληνικού κράτους το 2030, αναμένεται να κυκλοφορήσουν και άλλα έργα με αυτή τη θεματική στα επόμενα χρόνια.

 

 Αθηνά Συριάτου, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο ΔΠΘ

Κωνσταντίνα Τορτομάνη, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ

 

 

Αναδημοσίευση από τις Αναγνώσεις της Αυγής. Πρώτη δημοσίευση: Συριάτου Α. και Τορτομάνη Κ.,
Έρευνα και Νέες Θεματικές για το 1821, 27/03/2022.