Εθνικές τοποσημάνσεις – Μνημείο Φωτός
Οι τεχνικές μνημόνευσης εργαλειοποιούνται στη νεωτερικότητα για τη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας, με το βλέμμα στο μέλλον,[1] καθώς η μνήμη «αποκαθιστά τα νοήματα που χάνονται στην ιστορική πραγμάτευση»[2] και συνωνυμεί με εκπληρώσεις προσδοκιών.[3] Οι καθοριστικές στιγμές της «εθνικής βιογραφίας» –πόσο μάλλον η (συμβολική) πράξη γέννησης ενός έθνους-κράτους– κωδικοποιούνται συμβολικά από τις εθνικές επετείους,[4] οι οποίες προσαρμόζονται κάθε φορά στις ιστορικές συνθήκες ως προς τον προσανατολισμό και τον χαρακτήρα των εορτασμών που συνδέουν ιδεολογικά το παρόν με τις ελπίδες του[5] υπηρετώντας πολιτικά και λοιπά αφηγήματα. Το νεοελληνικό κράτος, τέκνο της Επανάστασης του 1821, από το 1838 γιορτάζει τα γενέθλιά του στις 25 Μαρτίου[6] με ετήσια περιοδικότητα˙ η επέτειος αυτή κατά περίσταση επιτελείται με ιδιαίτερη φροντίδα, όπως στα ιωβηλαία των πενήντα, των εκατό και των εκατόν πενήντα χρόνων. Στις εορτές της εκατονταετηρίδας, απαθανατίστηκαν, σε πανελλήνια κλίμακα, γεγονότα της εθνικής ζωής από τα τέλη του 18ου αιώνα ως το 1930, με μνημόσυνα, τελετουργίες πολλών ειδών, εκδόσεις κ.λπ. που αναδείκνυαν όχι μόνο όλες τις ενδιάμεσες πολεμικές συρράξεις αλλά και την εκσυγχρονιστική πορεία της χώρας, στην οικονομία, στις τέχνες, στα γράμματα, με μεγαλοπρέπεια[7] και ιστορική φαντασία[8].
Μοναδική στην ιστορία του κράτους ήταν η μαζική κατασκευή μνημείων,[9] η διασπορά αγαλμάτων, ηρώων κλπ. στους δήμους και τις πλατείες της χώρας και μαζί πολιτικών ιδεολογικών καλλιτεχνικών και λοιπών σημασιοδοτήσεων τόσο των καλλιτεχνών όσο και των παραγγελιοδοτών, κράτους και ιδιωτών, επιτροπών ανάθεσης κλπ. –τακτική πολιτικής διαχείρισης της μνήμης που ξεκινά από το 1870 στη Γαλλία, όπου ως το 1925 είχαν στηθεί 30.000 μνημεία-ηρώα, φέροντα συμβολικά και ηθικά μηνύματα.[10]
Το ερευνητικό πρόγραμμα (2018-2020) του Κέντρου Έρευνας Νεότερης Ιστορίας, «Τόποι μνήμης για την Ελληνική Επανάσταση, 19ος -20ος αιώνας», σε δήμους σημαντικούς ως προς την ιστορία του Αγώνα, καταδεικνύει ότι η εθνική μνημειακή τέχνη αφήνει ίχνη (αναθηματικές επιγραφές και πλάκες, ανδριάντες, προτομές, στήλες, μνημειακά σύνολα)[11] από το 1831 ως τις μέρες μας σχεδόν αδιάκοπα.[12]
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης επομένως η μνήμη συνιστά ακόμα «κεντρικό τόπο ταυτότητας».[13]
Από την πληθωρική επέτειο της διακοσιετηρίδας της Επανάστασης που βρίθει τελετών και επιτελέσεων κάθε είδους, δεν έλειψαν τα μνημεία˙ όπως η υπαίθρια γλυπτική εγκατάσταση, «Μνημείο Φωτός» (ύψους 3,4 μ., πλάτους 1,6 μ., διαμέτρου βάσης 7,04 μ.), στην κεντρική πλατεία της Καλαμάτας. Το γλυπτό παρουσιάζεται ως «μοναδική περίπτωση μνημείου στον ελλαδικό χώρο αλλά και ευρύτερα, αφού διαπραγματεύεται διαχρονικές αξίες όπως η ελευθερία, το δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό και την αυτοδιάθεση με σύγχρονα εννοιολογικά εργαλεία και υλικά».[14] Τα υλικά, μέταλλο, μάρμαρο και φωτογλυπτικά στοιχεία, υλικοποιούν την Προειδοποίησιν εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς,[15] την προκήρυξη που αναγγέλλει ότι το φως της μητρός Ελλάδος, φως οικουμενικό, χρειάζεται τη φιλάνθρωπη συνδρομή των φωτισθέντων ευρωπαϊκών γενών (με ανταπόδοση) για να ελευθερωθεί «το γένος» που ήρθε η ώρα να πάρει τα όπλα κατά του τυράννου.
Το κείμενό της αποδίδεται με εγχάραξη και την τεχνική των εγκοπών, ενώ η λέξη «ελευθερία», που έχει χαραχθεί σε όλες τις γλώσσες, αναπτύσσεται στο σχήμα σπείρας-κοχλία. Με τη διαμεσολάβηση του φωτός το κείμενο της Προειδοποιήσεως «συνδέεται» με την «ελευθερία» και μαζί «εκτοξεύονται» ως δέσμη «στο άπειρο του ουρανού».[16]
Ο γλύπτης, Παναγιώτης Λαμπρινίδης, στον οποίο ο Δήμος[17] ανέθεσε τη φιλοτέχνηση του μνημείου, τονίζοντας υπερήφανα την υπεροχή του τόπου («η Καλαμάτα είναι η πρώτη ελληνική πόλη που απελευθερώθηκε […] η Μεσσηνιακή Γερουσία, η πρώτη μορφή κεντρικής διοίκησης των επαναστατημένων Ελλήνων […] η “Προειδοποίησις προς τας Ευρωπαϊκάς αυλάς”, το πρώτο επίσημο διπλωματικό έγγραφο του Αγώνα»[18]), εξηγεί ότι η σύνθεσή του έχει ως κεντρικές ιδέες την ελευθερία, την ελπίδα και την Επανάσταση, η οποία συνιστά γεγονός «παγκόσμιας εμβέλειας». Αποτιμώντας το έργο του καλλιτεχνικά, επιλέγει να επισημάνει τον ρόλο του ως έκφραση της μνημειακής τέχνης που αναμειγνύει στον δημόσιο χώρο το παρελθόν της πόλης με το παρόν της.[19]
Όπως είπαμε λίγες αράδες πριν, «στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η μνήμη έχει αναχθεί σε κεντρικό τόπο ταυτότητας, απάντηση στο ερώτημα ποιοι είμαστε και πώς τοποθετούμαστε μέσα στον χρόνο»[20]˙ και αν στη νεωτερικότητα ατένιζαν το μέλλον για να νοηματοδοτήσουν το παρόν, στην εποχή μας στη θέση της λέξης «μέλλον» διάβαζε παρελθόν.[21]
, Δρ Ιστορίας, μεταδιδακτορική ερευνήτρια ΔΠΘ
1 Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες, Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2020, σ. 31.
2 Αντώνης Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; Αθήνα, Πόλις, 2007, σ. 157.
3 Λιάκος, «Τι είναι “μνήμη”;», Το παρελθόν στο παρόν. Μνήμη, ιστορία και αρχαιότητα στη σύγχρονη Ελλάδα, Νίκος Παπαδημητρίου, Άρης Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Αθήνα, Καστανιώτης, 2017, σ. 35.
4 Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος, Εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», Αθέατες όψεις της ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιαννουλόπουλο, Αθήνα, Ασίνη, 2012, σ. 183.
5 Χρήστος Τριανταφύλλου, «Βενιζελισμός και εθνικό παρελθόν, Το έργο της Κεντρικής Επιτροπής Εκατονταετηρίδος (1928-1933)», Μνήμων, 34 (2015): 38.
6 Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος», ό.π., σ. 181.
7 Κουλούρη, «Γιορτάζοντας τα ιωβηλαία του Εικοσιένα» https://www.tovima.gr/2021/03/05/opinions/giortazontas-ta-iovilaia-tou-eikosiena/
8 Τριανταφύλλου, «Βενιζελισμός και εθνικό παρελθόν», ό.π., σ. 60.
9 Κουλούρη, «Γιορτάζοντας τα ιωβηλαία του Εικοσιένα», ό.π.
10 Ευγένιος Ματθιόπουλος, «Εικαστικές τέχνες», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τόμος Β’, μέρος 2ο, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2020, σ. 427.
11 https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/to-programma
12 https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/xronologio
13 Κουλούρη, «Το αμόνι της ιστορικής μνήμης, Συγκρότηση και σύγκρουση», Το παρελθόν στο παρόν. Μνήμη, ιστορία και αρχαιότητα στη σύγχρονη Ελλάδα, Νίκος Παπαδημητρίου, Άρης Αναγνωστόπουλος(επιμ.), Αθήνα, Καστανιώτης, 2017, σ. 61.
14 Γνωμοδότηση_για_Μνημείο_Δ._Ζουρούδης.pdf
15 Η Μεσσηνιακή Γερουσία/Σύγκλητος, τοπική επαναστατική αρχή, που συγκροτήθηκε στις 23 Μαρτίου 1821 υπό την στρατ/ηγεσία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη αμέσως μετά την κατάληψη της Καλαμάτας, εξέδωσε προκήρυξη με τίτλο Προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς, εκ μέρους του φιλογενούς αρχιστρατήγου των σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλη και της Μεσσηνιακής συγκλήτου με την οποία κήρυττε ότι:
Ο ανυπόφορος ζυγός της Οθωμανικής τυραννίας εις το διάστημα ενός και επέκεινα αιώνος, κατήντησεν εις μίαν ακμήν, ώστε να μην μείνη άλλο εις τους δυστυχείς πελοποννησίους γραικούς, ειμή μόνον πνοή […] Εις τοιαύτην όντες αθλίαν κατάστασιν στερημένοι από όλα τα δίκαιά μας, με μίαν γνώμην ομοφώνως απεφασίσαμεν να λάβωμεν τα άρματα, και να ορμήσωμεν κατά των τυράννων […] Δικαίω τω λόγω η μήτηρ μας Ελλάς, εκ της οποίας και υμείς εφωτίσθητε απαιτεί ως εν τάχει την φιλάνθρωπον συνδρομήν Σας και διά χρημάτων και διά όπλων, και διά συμβουλής, της οποίας, εσμέν ευέλπιδες, ότι θέλει αξιωθώμεν και ημείς θέλομεν σας ομολογή άκραν υποχρέωσιν, και εν καιρώ θέλομεν δείξη και πραγματικώς την υπέρ της συνδρομής Σου ευγνωμοσύνην μας.
16 Γνωμοδότηση_για_μνημέιο_Α._Αντωνόπουλος.pdf
17 Το μνημείο αποτελεί δωρεά του Ιδρύματος Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακοπούλου, μέρος της δράσης της Επιτροπής Ελλάδα 2021, προς τον Δήμο Καλαμάτας.
19 Στο ίδιο.
20 Βλέπε την υποσημείωση 13.
21 Λιάκος, «Τι είναι “μνήμη”;», Το παρελθόν στο παρόν, ό.π., σ. 43.