Φιλελληνισμός και νέες οπτικές (α΄ μέρος): Φιλελληνισμός, φιλελευθερισμός και το βάρος του Διαφωτισμού

Η πλούσια εκδοτική δραστηριότητα της ακαδημαϊκής κοινότητας ενόψει της επετείου από τα διακόσια χρόνια από το 1821 δεν θα μπορούσε να μην συμπεριλαμβάνει ένα από τα πιο σημαντικά και πρωτοφανή φαινόμενα της Ελληνικής Επανάστασης, αυτό του φιλελληνισμού· πρωτοφανές καθώς, όχι μόνο δεν είχε προηγούμενο, αλλά δεν επαναλήφθηκε ποτέ σε άλλη περίπτωση και με τόση σφοδρότητα. Τι ήταν, όμως, εν τέλει ο φιλελληνισμός; Σε αυτό το ερώτημα επιχείρησε να απαντήσει ο ιστορικός Gunnar Hering κατά τη διάρκεια της ερευνητικής του καριέρας, κάτι που αποτυπώνεται στο βιβλίο του Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός, το οποίο αποτελεί μία μετά θάνατον συλλογή από δημοσιεύσεις του Gunnar Hering μεταφρασμένες στα ελληνικά.^[1] Σύμφωνα λοιπόν με τον Hering, το κίνημα του φιλελληνισμού, όπως εμφανίστηκε στην Ευρώπη και την Αμερική, υπήρξε μία ανάμειξη της εντατικής επαφής των προαναφερθέντων κοινωνιών με την ελληνική αρχαιότητα, τις νεωτερικές ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης· επιπλέον, ο αγώνας χριστιανών ενάντια σε μία αλλόθρησκη και καταπιεστική αυτοκρατορία ήταν φυσικό να προκαλέσει ένα κύμα συμπάθειας σε άλλους χριστιανούς. Η στήριξη των φιλελλήνων εκφράστηκε με ποικίλους τρόπους: μέσα από τη λογοτεχνία, την ποίηση, την τέχνη αλλά και με τη συγγραφή δοκιμίων, φυλλαδίων και άρθρων σε εφημερίδες, με στόχο να πληροφορήσουν την κοινή γνώμη για την κατάσταση στην επαναστατημένη Ελλάδα. Μάλιστα, πολλά από αυτά τα κείμενα μεταφράστηκαν ή επανεκδόθηκαν λόγω του εορτασμού για τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση και είναι εύκολα προσβάσιμα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. ^[2]

Ωστόσο, όπως ανέδειξε η πρόσφατη έρευνα, ο φιλελληνισμός υπήρξε στενά συνδεδεμένος και με τον φιλελευθερισμό, και μάλιστα τον ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό. Όπως έδειξε η Άννα Καρακατσούλη στο βιβλίο της «Μαχητές της Ελευθερίας» και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, οι φιλέλληνες που κατέφθασαν στην επαναστατημένη Ελλάδα για να συνδράμουν έμπρακτα στον Αγώνα, ανήκαν σε μία διεθνική ομάδα φιλελευθέρων που συμμετείχε στις διάφορες επαναστάσεις που είχαν ξεσπάσει τόσο στη νότια Ευρώπη όσο και στη Λατινική Αμερική. Αυτοί οι «ρομαντικοί ιδεολόγοι», αλλά ταυτόχρονα και «επαγγελματίες της επανάστασης», όπως αναφέρεται σε αυτούς η συγγραφέας, εν πολλοίς γνώριζαν την Ελλάδα και τους Έλληνες μέσα από την κλασσική παιδεία που λάμβαναν οι δυτικοευρωπαίοι εκείνη την εποχή, η οποία επικεντρωνόταν σε μεγάλο βαθμό στην κλασική Αθήνα και τη Ρώμη. Εντούτοις, έχοντας μία εξιδανικευμένη εικόνα των αρχαίων Αθηναίων φιλοσόφων, οι φιλέλληνες ήρθαν αντιμέτωποι με την πραγματικότητα του 19ου αιώνα· οι επαναστατημένοι Έλληνες που αντίκρυσαν ήταν κλεφταρματολοί και οπλαρχηγοί, των οποίων η ενδυμασία, οι συνήθειες, ακόμα και ο τρόπος που πολεμούσαν, ήταν πιο κοντά στην «Ανατολή», παρά στην κοιτίδα του Δυτικού πολιτισμού. Έτσι, ενώ θεωρητικά στο διπολικό σχήμα ανάμεσα στην πολιτισμένη Δύση και τη βάρβαρη Ανατολή οι Έλληνες κατατάσσονταν στην πρώτη, ως απόγονοι των ιδρυτών του Δυτικού πολιτισμού, στην πράξη οι φιλέλληνες έκριναν ότι μάλλον ανήκαν στη δεύτερη.^[3]

Με αυτές τις πιο σκοτεινές, ή εν πάση περιπτώσει πιο περίπλοκες όψεις της φιλελληνικής ρητορικής, ασχολήθηκε και ο Στάθης Γουργουρής στο βιβλίο του Dream Nation: Enlightenment, Colonization and the Institution of Modern Greece, το οποίο επανεκδόθηκε το 2021, επί τη ευκαιρία της εικοστής πέμπτης επετείου από την αρχική του έκδοση, η οποία συγκυριακά συμπίπτει με την επέτειο των διακοσίων ετών από το 1821. ^[4] Για τον Γουργουρή, η ρητορική του φιλελληνισμού – αλλά και του ελληνισμού – είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ιδέες του Διαφωτισμού και κυρίως με την έννοια του πολιτισμού. Σύμφωνα με τα λόγια του συγγραφέα: «Είμαστε όλοι Έλληνες δήλωσε ο Shelley στον περίφημο Πρόλογο του στο – αναμφίβολα φιλελληνικό έργο του – Ελλάς (1822), αποδίδοντας, ίσως, συνοπτικά τη μετατόπιση των Ελλήνων από μια ιστορική πραγματικότητα σε μια οντολογική συνθήκη». Επομένως, οι Έλληνες μετατρέπονται από πραγματικοί άνθρωποι σε μία φαντασία ή μάλλον φαντασίωση, που γεννήθηκε από τη ρητορική του Διαφωτισμού· μία φαντασίωση τόσο εξιδανικευμένη που καταλήγει να αποτελεί αυτό που ονομάζει ο Γουργουρής «αποικισμός του ιδανικού».^[5] Έτσι, αυτή την εξιδανικευμένη εικόνα καλείται να ενσαρκώσει το «έθνος-όνειρο», το ελληνικό κράτος, η οποία δημιουργήθηκε από το βάρος των προσδοκιών του φιλελληνισμού.

Κωνσταντίνα Τορτομάνη, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ

[1] Gunnar Hering (2021), Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

[2] Αναφέρονται ενδεικτικά με αλφαβητική σειρά: Réné de Chateaubriand (2019) Υπόμνημα περί της Ελλάδας, Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος-Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Wilhelm Traugott Krug (2020), Η τρέχουσα κατάσταση της ελληνικής υπόθεσης, Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος-Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Σταμάτιος Θ. Λάσκαρις (2021), Ὁ Φιλελληνισμὸς ἐν Γερμανίᾳ κατὰ τὴν Ἑλληνικὴν Ἐπανάστασιν. Δεύτερη ἔκδοση ἐπηυξημένη, Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Adolph von Lübtow (2020), Ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων κατά το έτος 1822, Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος-Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Johann Heinrich Müller (2022), Μικρό σύγγραμμα προς το ποίμνιο του εφημέριου Müller στο Embrach, Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος-Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Πέρσι Μ. Σέλλεϋ (2021), Ἑλλάς. Δεύτερη ἔκδοση ἀναθεωρημένη, Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Terence J. B. Spencer (2021) Ὄμορφη Ἑλλάδα, θλιβερὸ ἀπομεινάρι. Φιλολογικὸς Φιλελληνισμὸς ἀπὸ τὸν Σαίξπηρ ὣς τὸν Μπάυρον. Δεύτερη ἔκδοση ἀναθεωρημένη, Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων.

[3] Άννα Καρακατσούλη (2016), «Μαχητές της Ελευθερίας» και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, Αθήνα: Πεδίο.

[4] Το βιβλίο μεταφράστηκε και στα ελληνικά: Στάθης Γουργουρής (2007), Έθνος όνειρο: Διαφωτισμός και θέσμιση της σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα: Κριτική.

[5] Stathis Gourgouris (2021) Dream Nation: Enlightenment, Colonization and the Institution of Modern Greece, Twenty-Fifth Anniversary Edition, Redwood City: Stanford University Press, pp. 6, 127-28, 134-35.